فروشگاه پارسا آنلاین شاپ

معرفی کتاب

دو قرن سکوت نوشته دکتر عبدالحسین زرین کوب کتابی درباره سرگذشت ایران در دو سدهٔ نخست پس از سلطهٔ اعراب است. نام کتاب به خفقان و سکوت حاکم بر ایران در آن دو قرن اشاره دارد. دو قرن سکوت، تاریخ حوادث سیاسی و اجتماعی ایران است در دو قرن آغازین اسلام. آنچه در آن دو قرنی که از سقوط دولت ساسانی تا روی کار آمدن دودمان طاهریان (نخستین دودمان ایرانی پس از اسلام) بر ایران گذشت. تاریخ این دو قرن ایران را، پیش از این نویسندگان و تاریخ‌نویسان به اجمال و اختصار بیان کردند و فقط به ذکر این مطلب اکتفا کردند که در تمام مدت این دو قرن، ایران در زیر سلطه تازیان بود و چنان تحت استیلای اعراب قرار داشت که مردم ایران حتی خط و زبان خود را فراموش کردند. در صورتیکه که این دو قرن روزگار انقلاب‌ها و کشمکش‌های مهم بوده‌ است. قیام‌های بزرگ در طی آن پدید آمده‌است و حوادث مهم و شگرف بی‌نظیری مانند جریانات ابومسلم و مقنع و بابک و مازیار و افشین در این روزگار به صحنه حوادث تاریخ ایران پای نهاده‌است. عقاید و افکار تازه مانند آیین شیعه و زیدیه و نهضت‌های مهم مانند نهضت شعوبیه و سیاه جامگان و سپید جامگان و سرخ جامگان در این روزگاران روی نموده‌ است.

دو قرن سکوت نخست به صورت پاورقی در نشریه مهرگان ارگان جامعه لیسانسیه‌های دانشسرای عالی چاپ شد. سپس در سال ۱۳۳۰ برای نخستین بار به صورت کتاب توسط همان نهاد منتشر شد. پس از نخستین انتشار در زمان پهلوی دوم، به سرعت چاپ اول دو قرن سکوت نایاب می‌شود. دکتر زرین‌کوب به تجدید چاپ رضایت نمی‌دهد تا در فرصت مناسب به تجدید نظر دربارهٔ کتاب بپردازد. زرین‌کوب جوان، پنج سال وقت و انرژی صرف می‌کند و منابع متعدد را از دیده می‌گذارند تا در اردیبهشت ۱۳۳۶ متن گسترش یافته و تجدید نظر شده اثر از سوی انتشارات امیرکبیرمنتشر می‌شود. او در مقدمهٔ ویرایش دوم، برخی از انتقادات ویرایش اول کتاب را ناشی از جوانی و تعصب خود در آن هنگام می‌داند. از فروردین ۱۳۳۶ متن دو قرن سکوت از چاپ دوم به بعد تغییر نکرد و چاپ‌های بعدی بر پایهٔ همین متن انجام شده‌ است. دو قرن سکوت پس از انقلاب بطور رسمی توسط انتشارات جاویدان منتشر شد که هفته بعد از انتشار جمع‌آوری شد. سرانجام پس از گذشت بیست سال از پیروزی انقلاب، کتاب دو قرن سکوت مجوز چاپ گرفت و انتشارات سخن، چاپ نهم آن را منتشر کرد. در ابتدای این کتاب نقد مطهری بر این کتاب که بخشی از کتاب خدمات متقابل ایران و اسلام بوده‌ است، عیناً آورده می‌شود که به تحلیل‌های زرین کوب پاسخ داده شده‌ است.

نظر زرین کوب در مورد دو قرن سکوت:

در مصاحبه‌ای که عطا آیتی دو سال قبل از مرگ زرین‌کوب با او داشت، زرین‌کوب در پاسخ به سؤالِ “کدام‌یک از آثار خودتان را بیشتر دوست دارید؟” کتاب “دو قرن سکوت” را نام برد.

نقد کتاب:

از زمان انتشار ویرایش اول کتاب در سال ۱۳۳۰ نقدهایی بر آن نوشته شد. خود دکتر زرین کوب در مقدمه ویرایش دوم در سال ۱۳۳۶ به تأثیر این نقدها در بازنگارش کتاب اشاره می‌کند. نویسندگان مختلفی به‌طور مستقیم با آوردن نام دکتر زرین‌کوب و یا کتاب او یا به‌صورت تلویحی، عنوان دو قرن سکوت را نقد کرده‌اند:

• همایون کاتوزیان معتقد است، نگاه مبتنی بر “دورهٔ سکوتِ” ایرانیان را می‌توان ناشی از تعصب ملی‌گرایانهٔ مدرن به ایران دانست که کاتوزیان آن را در تضاد با حقایق تاریخی می‌داند. به گفتهٔ کاتوزیان، اگرچه درست است که حکومت مستقل ایرانی در این دو قرن وجود نداشت و تقریباً شاهدی از ادبیات نوشتاری در زبان‌های مختلف فارسی وجود ندارد، اما این زبان‌ها توسط ایرانیان استفاده می‌شده، و اگر ایرانیان شهرنشین عربی یاد می‌گرفتند، اعراب ساکن ایران نیز فارسی می‌آموختند. کاتوزیان، با بیان اینکه از همان ابتدا ایرانیان در رژیم جدید مشارکت داشتند، و با ذکر مثال‌هایی معتقد است که ایرانیان در همان دو قرن نقش خیلی برجسته‌ای در رشد فرهنگ اسلامی و بین‌المللی شدن آن بازی کردند.

• برخی نویسندگان به این گفتهٔ ادوارد براون استناد کرده‌اند که دربارهٔ دو یا سه قرن اول پس از حملهٔ اعراب می‌نویسد: «بنابراین، به‌هیچ‌وجه صحیح نیست که گفته شود دو یا سه قرن پس از فتح ایران توسط مسلمانان، صفحهٔ خالی در فعالیت علمی مردم آن بوده‌است. برعکس، این دوره زمانِ به‌هم‌آمیختن کهنه و نو، دگردیسی قالب‌ها و فراکوچ نظرگاه‌ها بود؛ ولی مطلقاً دورهٔ رکود و مرگ نبود. ازنظر سیاسی، درست است که ایران استقلال ملی خود را برای مدتی از دست داد و به امپراتوری بزرگ مسلمانان پیوست، ولی در میدان علم به‌زودی به برتری‌ای رسید که شایستهٔ زیرکی و قابلیت مردم آن بود. اگر نقش ایرانیان را از آنچه که به نام علوم عربی نامیده می‌شود تفریق کنیم، بهترین قسمت آن رفته‌است.»

• پروانه پورشریعتی، دانشیار دانشگاه اُهایو و نویسندهٔ کتاب افول ساسانیان، با اشاره به تاریخ به‌هم‌پیوستهٔ هزارساله در ایران، که در آن اشکانیان و سنن آنها به‌طور مداوم حضور دارند، معتقد است: «اصولاً تاریخ ما را اگر بخواهید به صورت ساختاری نگاه بکنید، یک تاریخ هزارساله‌ای می‌شه که اشکانی‌ها و سنن اشکانی ادامه پیدا می‌کنه، و این یه تاریخیه که هزار سال ادامه پیدا می‌کنه؛ حملهٔ اعراب به‌اصطلاح افول یک فرهنگی نیست و درنتیجه “دو قرن سکوت” تقریباً می‌شه گفت نیست؛ این فرهنگ ادامه پیدا می‌کنه.»

• علی صفدری، پژوهشگر دین و فرهنگ، در مقاله‌ای به نام “تحریف‌نگاری‌های دکتر زرین‌کوب”، بخش‌هایی از مجموعه‌های تاریخی او را نقد کرده است.

• مرتضی مطهری نقدی بر کتاب دو قرن سکوت داشته‌ است که در کتاب “خدمات متقابل اسلام و ایران” در سال ۱۳۴۹ به چاپ رسیده‌ است. این نقد از پس از پیروزی انقلاب به ابتدای کتاب دو قرن سکوت اضافه شده‌است. وی به فهرستی از دانشمندان ایرانی یا ایرانی‌تبار اشاره می‌کند که در دو قرن اول پس از حمل اعراب ظهور پیدا کردند.

• علیرضا بهرامیان لحن کتاب را حماسی و به‌دور از لحن اهل تحقیق می‌داند که باعث شده خود زرین‌کوب از این قضیه ناراضی باشد.

کتاب “کارنامه اسلام” در مقابل “دو قرن سکوت”:

زرین کوب در سال ۱۳۴۸ کتاب کارنامه اسلام را منتشر کرد. شجاع‌الدین شفا با بیان تغییر موضع عبدالحسین زرین کوب در کتاب کارنامه اسلام نسبت به کتاب قبلیش دو قرن سکوت -در مورد نقش اسلام و مسلمانان در ایران – وی را به “دوگانگی”، “غرض ورزی” و “عدم واقع بینی” متهم می‌کند. در مقابل فرهاد بهبهانی این نقد شفا نسبت به نگارش کارنامه اسلام توسط زرین کوب را منصفانه نمی‌خواند و می‌نویسد:

«حال اگر مرحوم زرین کوب بعد از نگارش دو قرن سکوت به اشتباهی از جانب خود پی برده و خبر بی‌پایه به فنا رفتن کتابخانه‌های ایران توسط اعراب را در کتاب بعدی خود به نام “کارنامه اسلام” تصحیح کرده است باید شماتت شود؟ چه دلیلی برای این تکذیب هست جز آنکه واقعاً خود آن مرحوم متوجه خطایی در کار خود شده بود؟ مگر هر کسی سخن خود را در جهتی که ما دوست نداریم عوض کرد به “دوگانگی”، “غرض ورزی” و “عدم واقع بینی” (کلماتی که شجاع‌الدین شفا در مورد مرحوم زرین کوب به کار برده است) رفته است؟ وجدان طبیعی انسانی برای کسانی که اشتباهات خود را اعتراف می‌کند احترام قایل است.»