فروشگاه پارسا آنلاین شاپ

رمز ماندگاری آثاری چون سمفونی های بتهوون و موتزارت، جاودانگی رباعیات خیام و دوام و حیات آثاری چون مونالیزای داوینچی چیست؟ چرا غزل های حافظ از میان هزاران غزل شاعران غزلسرا همچنان تازگی و بداعت خود را حفظ کرده است، در حالیکه بسیاری از غزل ها حتی در دوران اوج و حیات سرایندگانشان ارج درخوری نمی یابند؟ ...

به نام خدا

نخبگان بشری در طول تاریخ آثاری در شاخه های مختلف هنری خلق کرده اند که بسیاری از آن ها در گذر زمان به بوته فراموشی سپرده و از خاطره بشری محو شده اند و تنها نام و نشان برخی از آن ها در کتابها بر جای مانده است.

در کنار این آثار فراموش شده گه گاه آثاری می توان یافت که برغم گذشت سده ها و حتی هزاره ها همچنان الهامبخش بشریت بوده اند و چنان در خاطره انسان های اعصار و قرون حک شده اند که گویی هم اکنون حیات یافته اند؛ ایلیاد و ادیسه هومر، بینوایان ویکتورهوگو، هملت ویلیام شکسپیر، کمدی الهی دانته، جنگ و صلح تولستوی، رباعیات عمرخیام، غزل های حافظ، گلستان سعدی، مثنوی معنوی مولوی و... در حیطه شعر و ادبیات و برخی آثار بزرگانی چون رافایل، کاراواجو، داوینچی، رامبراند، ژاک لویی داوید، پابلو پیکاسو، ونگوگ و... در حیطه نقاشی و مجسمه سازی و... برغم گذشت سال ها همچنان روح و ذوق انسان ها را می نوازند و حس زیبایی شناسانه آن ها را ارضا می کنند.

به راستی رمز ماندگاری آثاری چون سمفونی های بتهوون و موتزارت، جاودانگی رباعیات خیام و دوام و حیات آثاری چون مونالیزای داوینچی چیست؟ چرا غزل های حافظ از میان هزاران غزل شاعران غزلسرا همچنان تازگی و بداعت خود را حفظ کرده است، در حالیکه بسیاری از غزل ها حتی در دوران اوج و حیات سرایندگانشان ارج درخوری نمی یابند؟

چرا در میان هزاران هزار قطعه موسیقی به وجود آمده تنها نام آثاری چون هدیه موسیقایی1 یوهان سباستیان باخ آلمانی در خاطره ها می ماند و از میان صدها پیکرتراش تنها نام کسانی چون میکل آنژ به عنوان مجسمه ساز بر زبان ها جاری است و بسیاری چراهای دیگر.

ببه نظر می رسد آثاری از این دست تفاوت یا تفاوت هایی با انبوه آثار مشابه دارند که آن ها را از آثار دیگر متمایز می کند. به سخنی دیگر آثار برجسته و ماندگار ویژگی هایی دارند که آثار مشابه فاقد آن هستند. پرسش این است که این ویژگی ها کدام اند، که اثری را از اثری دیگر متمایز و آن را ماندگار و جاودان می کند؟ شاید برای دستیابی به پاسخ این پرسش این بیت حافظ شیرازی رهگشا باشد. رند شیراز می فرماید: شاهد آن نیست که مویی و میانی دارد/ بنده طلعت اوباش که آنی دارد حافظ در این بیت به ایهام، که ویژگی رندانه ی اوست، به ویژگی ای اشاره می کند که در فقدان آن شاهد دیگر شاهد مطلوبی نیست حتی اگر موی و میانی داشته باشد. او این ویژگی را با واژه مبهم آن تبیین می کند. براستی آنِ مورد نظر شاعر چیست و او از آن چه چیزی را تاکید می کند؟

فرهنگ معین این واژه را به استناد همین بیت حافظ چنین تعریف کرده است: کیفیت خاص در حسن و زیبایی که آن را با ذوق درک کنند ولی تعبیر نتوانند. 2 به استناد این تعریف ویژگی آثار هنری بیان کردنی نیست و در واقع مفسر ویژگی های اثر هنری همچون گنگ خوابدیده ای3 است که ناتوان از توصیف خوابی است که در رؤیای خویش دیده است، لذا مخاطب او تنها به میزان ذوق و استعداد خود قادر به درک است و دیگران را توان یاری او نیست.

اگر این تعبیر را بپذیریم ناگزیر از پذیرش این نکته ایم که برای درک حقیقت اثر هنری جز راه ذوق و اشراق راهی وجود ندارد و رمز ماندگاری آثار هنری به شیوه های متداول علوم تجربی ناگشودنی است. پس سخن گفتن در این باب کاری عبث و بیهوده است و هر مخاطب به میزان ذوق و عمق شهود خود و به شیوه ای کاملاً شخصی آن را درک می کند، درکی که در قالب کلمه و واژه نمی گنجد.

بر این اساس ارایه راهی عینی برای شناخت یک اثر هنی و بالتبع دلیل ماندگاری و جاودانگی آن اگر غیرممکن نباشد. لااقل کاری بسیار مشکل است.

اما به گمان اگر بتوانیم نقش هنرمند در خلق اثر هنری را مورد کنکاش قرار دهیم تا حدود زیادی به هدف موردنظر نزدیکتر خواهیم شد. لکن پیش از توجه به نقش هنرمند در خلق اثر هنری لازم است یکی از ویژگی های آثار هنری را در مقایسه با دیگر مصنوعات بشری مورد توجه قرار دهیم.

بارها شنیده و خوانده ایم که خالق فلان اثر هنری فلان هنرمند است این بدان معنی است که اگر نوع بشر قادر نیست ویژگی های هنری را تبیین کند، دست کم پذیرفته است که اثر هنری به آن گروه از آثار اطلاق می شود که خلق می شوند و به همین جهت تعبیر خلق شدن در خصوص آثار هنری برای همگان امری بدیهی جلوه می کند، بدین جهت او از به کار گیری این تعبیر درباره مصنوعات دیگر بشری که در سایه فن آوری و تکنولوژی به وجود می آیند، پرهیز می کند؛ براین اساس ساختمان، پل، راه، ابزارآلات و... خلق نمی شوند، بلکه ساخته می شوند. پس اگر خلق شدن را ویژگی بدیهی آثار هنری بدانیم، خواهیم پذیرفت که مایه اصلی آثار هنری فن آوری و تکنولوژی و محاسبات هندسی محض نیست، بلکه چیزی فراتر از آن است که ما از آن به درونمایه تعبیر می کنیم. حال پرسش اساسی این است که درونمایه ممیز آثار هنری از مصنوعات بشری و به تعبیر حافظ آنِ هنر چیست؟ به نظر می رسد برای دستیابی به پاسخ این پرسش نخست لازم است نقش های هنر و هنرمند را مورد بررسی قرار دهیم و به استناد یافته ها به گمانه زنی در خصوص درونمایه آثار هنری بپردازیم.

هر هنرمند به اقتضای باورها و اعتقادات، شرایط محیط اجتماعی و فرهنگی خود و نیز شرایط روحی ـ روانی خویش و عواملی از این دست جهان هستی و محیط زندگی خود را به گونه ای خاص می بیند و به شیوه ای کاملاً شخصی آن ها را درک و تفسیر می کند. در این تجربه فردی هستی ممکن است آکنده از کاستی ها و کژی ها باشد و امکان دارد مظهر مطلق زیبایی ها و کمالات ادراک شود.

جهان و محیط زندگی ممکن است مملو از درد، ناکامی، شکست، تیرگی و اندوه باشد و ممکن است با شادیها، پیروزی ها، موفقیت ها و خوشی ها درآمیخته باشد در هرحال هنرمند به تناسب نوع درک و برداشت خود از هستی و محیط زندگی دست به آفرینش می زند و با برجسته کردن تجربه شخصی خود مخاطبانش را به چالش می کشاند. او در تبیین درک و برداشت خود در قالب اثر هنری گاه بر جایگاه خدایی تکیه می زند و به آفرینش کاستی هایی که در هستی و محیط زندگی دیده است، دست می یازد و یا به بازآفرینی کژی های آن. گاه نیز همچون انقلابیون مخاطبانش را برمی آشوبد و زمانی عارفانه به ستایش زیبایی های هستی که نشان و آیه ای از جمال مطلق است، می پردازد. در هرحال هنرمند در هر جایگاهی که باشد و هر دیدگاهی که داشته باشد نقش می آفریند و خلق می کند.

هنرمند آفریننده است، آفریننده آن چه که براساس تجربه او، نیست و باید باشد، یا آفریننده آنچه که هست ولی نه آن چنانکه باید باشد. بدین معنا که هنرمند به شهود و تجربه ی فردی کاستی ها یا کژی هایی در هستی یا محیط زندگی خود می بیند و خود را ملزم می داند با آفرینش کاستی های هستی یا بازآفرینی و دگرآفرینی کژی های آن دست کم در اثر هنری خود کمال هستی را رقم زند. چرا که به باور او هستی زیباست و او عاشق زیبایی و جمال است و کاستی و کژی خدشه ای است بر این حسن و زیبایی که می باید به سرپنجه انگشتان معجزه گر و روح آفرینشگر او در اثر هنری رفع گردد.

هنرمند در چنین موضعی بر جایگاه خداگونگی تکیه می زند و به نمایندگی از سوی او می آفریند4 یا حافظ وار فلک را سقف می شکافد تا طرحی نو دراندازد.5 نقش دیگر هنرمند بازگویی و بازنمایی کژی ها و کاستی های هستی است.

او بابرجسته کردن هنرمندانه کژی ها و کاستی های هستی و محیط خود مخاطبانش را برمی آشوبد و آن ها را به تأمل و اندیشه وا می دارد تا ریشه دردها و آلام خود را بازشناسند. او در این نقش همچون انقلابیون پاکباز و ایثارگر، که عشق به آرمان های انسانی را سرمشق خود قرار داده است، انگشت اتهام خود را به سوی هر کژی و کاستی، ناپاکی و پلیدی اشاره می رود تا سره از ناسره بازنماید و راه سرمنزل مقصود بنماید. او راوی نقصان هاست تا کمال رخ بنماید. بازنمایی خیانت در نمایشنامه هملت، سرنوشت محتوم در نمایش آنتی گونه6 سوفوکل و مجموعه آثار ریالیستی سده بیست و پس از آن از این دیدگاه قابل بررسی هستند.

مدت 2 ساعت